Naša literatura, čast' 1.

Dva tyžni tomu vstupili my v čas Velikoho Pôsta. 

Velikdeń v tum roci vypadaje, prypomniu, 12. krasavika. 

Šče do toho zostałosia nam trochu času. A heta čas spakojnyj, treba trochu vytišytisia, trochu očystiti tieło i dušu, trochu podhotovitisia do najvelikšoho sviata, inakš chyba ne počujem joho tak silno. 

Pro jêdło, pro toje, jak zachovvatisia w Pôst, na pevno každyj znaje. Nu, kak komu udastsia - albo, kak chto zachoče, tak zrobit. Mnie tak jakoś zdajecce, što biez toji postovoi "tišyny", navat i častičnoji, "tišyny" dla tieła i ducha, toj čas je uže tolki Pôstom z nazvanija. A tieło i duša heta odno cełoje, tak što chyba dobre chtoś prydumał krychu očystiti odno i druhoje, i tak pryniati Vesnu, kotoraja sama prynosit i očyščenije, i odnovlenije.

A jako że w Pôsti hulati ne môžna, to zostajecce mnoho času na druhije zaniatki. Našy babuli i dieduli zajmalisia tohdy vsiem, što chaty i viesnianych poradkov dotyčyłosia. A to treba było štoś naładiti, a to - heta vže dla diêvčat i babôv - moža makatku jakujuś novuju zrobiti, a to obrusa vyšyti na Velikdeń čy ručniki novyje (vielmi hoža moja Orieškovskaja babula vyšyvała - najbôlš typovym biełaruskim haftam, v kotorym nitočki idut odna koło druhoji), a to môžna było płachtu na divan čy chodničok vyplesti (heta jak raz była u nas domena druhoji babuli, toju z Kuraševa), a to na drutach bôlš porobiti, a to šydełkom. V nas teperki słabo z takimi ručnymi zaniatkami - no chto robit na drutach čy vyšyvaje u nas? Mało chto. Ale naučytisia zavsiody môžna (ja cełyj čas, na prykład, maju ambicju navučytisia robiti na drutach). 

No môžna tože toj spokojniejšyj čas, vykorystati na lekturu knižak pro Pudlaše, pro historiu našych viosok, našoho jazyka. Tak što začynajem cykl Naša literatura.

Disiaj chotieła Vam predstaviti peršuju knižku, kotoraja je v zasadi peršym područnikom pudlaśkoji movy: Čom ne po svojomu. Elemantarz podlaski z objaśnieniami Jana Maksimjuka - perevodčyka, jazykovieda, propahatora i avtora kodyfikacji pudlaśkoji movy na łatincy. Pro hetu knižku vspomniła ja koliś v peršum posti na mojeji sotronci - dla mene javlajetsia vôna vielmi važnym krokam v isnovanji našoji movy - vytiahaje jije oficjalno z chatôv na połki sklepu, robit dostupnoju vsiem, a pered vsiem - nam samym, nositielam jazyka, kotoryj, znajem toje dobre, v svojeji naturalnoji, vustnoji formi vymiraje razom z našymi babulami i diedulami.

Jan Maksimjuk naležyt do sich Pudlašukov, kotoryje vyjichali dalieko od Rodiny, ale vertajutsia tam i tiełom i duchom, kotorym vielmi važnoje stało zatrymati našu spadčynu žyvuju.

Vže našy bat'ki, kotoryje popryjizžali v Hajnovku czy Bielśk, šče v chati, miež soboju, čy zo znakomymi, čy z siemjoju, čy, nakuniec, koli pojedut na viośku (a bôlš - koli jezdili - vže ne vsie majut do koho) - tohdy svobodno i normalno hovorat na svojeji rodnoji movi.

No dieti ličylisia jak miastovy. Do nas vže nichto pravie po svojomu ne hovoryt - vstydno! Tož to jazyk tak temnyj i viośkovyj, jak žyccio, kotoroje my zostavili perejechavšy v horod. Z každoji storony prypominałosia našym bat'kam i diedulam, što v horodie tolki po pôlśki, no chyba že znaješ, što chtości svojak. A jak nie, to strach - a to kryvo hlanut, a to chtoś štoś skaže (što do sich pôr byvaje).

I tak učylisia našy bat'ki, a vôny nas, što naša mova i kultura povinna zostatisia na viości, albo v seredinie chaty, i za jije porohi ne vychoditi. A my pryvykali do toho divnoho dualizmu - što miež soboju hovorat po-svojomu, ale do nas vže po-pôlśki - i bat'ki i navat dieduli, kotorym taja čystaja pôlśkaja mova neznakomaja i nenaturalnaja. I tak my učylisia, što naša rodnaja mova heta  štoś minułoje, ustarievšoje, viośkovoje, zastałoje, štoś, što navat smiešnoje i treba toho vstydatisia.

Teperki ja načała tverdo po-svojomu z bat'kami i z babulami hovoryti. I cikavyj vyšoł eksperyment - odna babula najperuč ne mohła pryvyknuti, što ja do jije po-svojomu nažymaju i navat mnie toje skazała (druhaja pryniała bez zastanavlienija). Ale bat'kam vielmi ciažko prychodit pryniati so mnoju po-svojomu hovoryti i vychodit často tak, što ja do ich po pudlaśki, a vôny do mene po-polśki. Sovsiem na abarot do toho, što koliś było. Tak samo jak chtoś z siemji čy z bat'kovych znakomych - ja do ich po-pudlaśki, vôny do mene po-polśki - heta dopiero cikavoje! Tak pryvykli i zdajecce, ich vušy kodujut, što mołodše pokolienije tolki po-polśki hovoryt. Ja navat od "pokolienija vyše" dva razy usłyšała, štob po-svojomu ne hovoryti. Peršyj raz było v podteksti - bo vstydno (a było to za siemiejnym stołom!), a druhij raz - bo mnie smiešno vychodit, jakby z ruskoho. No a jak maje vychoditi? Tož ja sama odhrebaju to, čoho mene nichto specjalno ne učyv!

Ja navat słyšała od diadi (wujka) odnoho, kotoryj tože na viości vyrastał, koli jomu probuvała vyjaśniti, čom ja tak po-svojomu načała hovoryti "Nie wybiegaj przed pociąg, bo cię przejedzie". Vielmi sumno było heta - vyraz takoho strachu, što sioje "naše" heta navat nebezpiečne! I toj strach davno v pokolieniji našych bat'kov, tak navučyli ich, a vôny nas. A ja povtaraju šče raz, heta ne pro toje chodit, štob svojeju tožsamostiu jakoś vojevati, bo zo vsiemi mozna mirno żyti. Chodit o toje, štob ne dati vmerti tomu, szto mnoho viekov žyło i rozvivałosia samo.

Pravda, što brak počutija tožsamosti tože pereškadžaje, ale heta osobnaja hłubokaja tema, nerozłučna, koniečno, z jazykom, no pohovorym pro heta vže v nastupnyj raz. 

Ale, što šče bôlš sumnaje - heta perestaje dotyčytisia tolki našych horodkov... Vže i na viości, jeśli je jakijeś dieti, mało koli vôny po-svojomu hovorat, častiej pôlśki słyšno. Bo vôny v polśkich škołach, to ni babuli, ni dieduli ne budut pereškadžati v rozvojovi...

I tak mova naša, jak našy viośki, vmiraje razom z našymi babulami, diedulami, z našymi bat'kami, kotoryje na tych viośkach zostalisia albo povyjizžali. 

A vsio dlatoho, što nichto nikoli im ne skazav, što naša mova heta sopravdnaja mova, jazyk z dieda pradieda, i treba joho hlediti i peredavati daliej, tak jak cełuju kulturu.

Knižka J. Maksimijuka vvodit našu movu na terytorii pełnopravnoho pisanoho jizyka. Heta spis i razvitije idejav, pomysłov i artykułov avtora (čast' pojavlałasia na joho storonci svoja.org). Je teksty po-pudlaśki, po-pôlśki i po-biełaruski. Je spis nazvanij našych viosok tak, jak tradycyjno vôny hučać (polśkaja administracja silno nekotoryje poperekručuvała), je svoji a navat łacinskije prykazki i pohovorki peretłumačany na pudlaśkuju movu.

Knižku vielmi silno rekomenduju kupiti, počytati i mieti u sebe. Možna v kuńce skazati, što heta peršyj takij naš područnik.

A ja daliej dumaju – treba nam pered vsiem hovoryti. Bo samo pisanoje ne chvatit. Dla nas vže po-pudalśki „diko”, ale vsio to je sprava pryvyčki – tak jak odvyknuli, tak i pryvyknuti znov možem.

 

PS Ja tut skuplajusia na knižci J. Maksimjuka i joho propozycji zapisu našoji movy.

Koniečno ne zabyvaju pro šče try vielmi važnyje dla hetoji temy prozvišča:

1. Jan Petručuk: Kurašoviec, avtor dochtorskoji pracy Słownictwo wsi Kuraszewo koło Hajnówki, 1977 – peršaja takaja opravocka, „kameń milovyj” v diele zapisi pudlaśkoji movy
2. Mikołaj Vrublevśkij – avtor Słovnika hovôrki biêlśko-pudlaśkoji, 2008
3. Dorofiej Fionik – vydatnyj diejač i propahator našoji movy i kultury na Pudlaśkoji ziemli – publicyst, vede Stowarzyszenie Muzeum Małej Ojczyzny w Studziwodach, sam vydaje knihi,  płyty z sopravdnoju, etničnoju muzykoju z našych viosak, orhanizuje šmat raznych spatkannij i mieropryjatij, tradycyjnych sviatkovanij, opracovav tože svoju versju zapisi pudlaśkoji movy – na osnovie kirilicy.